Sırpça İsim Hâlleri #2: Lokatif (Lokativ) İsim Hâli

Yeniden merhaba! İsmin yalın hâliyle başladığımız bu konu önümüze maalesef altı kapı daha açıyor. Bunun sebebi Sırpçada isim hâllerinin (Sırpçasıyla “padež“lerin) yedi tane olmasıdır. Bugün ise bir diğer önemli isim hâli olan lokatif isim hâli ile devam edeceğiz.

Öncelikle başlıkta “f” ve “v” harfleriyle biten iki ayrı versiyon görüyoruz. Bunlardan ilki Türkçesi, ikincisi ise Sırpçasıdır. “Peki neden bulunma hâli demedik?” diye soracak olabilirsiniz, bunun sebebi ise Türkçedeki bulunma hâliyle her noktasıyla örtüşmüyor oluşudur. Bu yüzden kelimeyi biraz Türkçeleştirerek kendi hâline bırakmakta fayda gördüm. Ancak evet, Türkçedeki bulunma hâli, bu isim hâlinin kapsadığı alanlardan yalnızca biridir.

İlk önce çekimini öğrenelim, ardından kullanım alanlarını teker teker inceleyelim.

• Eril isimler: tekilinde kelime sonundaki sessiz harfin ardından “u” harfi, çoğulunda ise “i” harfinin yerine “ima” eki gelir. Eğer tek heceli eril isimse, o zaman çoğulundaki “ovi” veya “evi” yerine “ovima” veya “evima” gelir.

Sıfatların da çekimlendiğini unutmayalım. Eril sıfatlar; tekilde “om“, çoğulda “im” ile solandırılır.

• Dişil isimler: “a” harfiyle biten tekilleri, sonlarındaki “a” harfinin yerini “i” harfine bırakır. Çoğullarındaki “e” harfi ise yerini “ama” ekine bırakır.

Dişil sıfatlar; tekilde “oj“, çoğulda “im” ile sonlandırılır.

• Nötr isimler: “e” veya “o” harflerinden biriyle biten tekilleri, sonlarındaki “e” veya “o” harfinin yerini “u” harfine bırakır. Çoğullarındaki “a” harfi ise yerini “ima” ekine bırakır.

Nötr sıfatlar; tekilde “om“, çoğulda “im” ile sonlandırılır.

Önemli kurallarımızdan biri, lokatif isim hâlinin her zaman EDAT İSTEDİĞİDİR.

Bu edatlar sırasıyla: u, na, o, po, pri ve prema edatlarıdır. (“Edat” kelimesinin Sırpçası ise “predlog”dur.)

Hadi bu kurallar doğrultusunda bir tablo oluşturalım!

	TEKİL (JEDNINA)	ÇOĞUL (MNOŽINA)
ERİL CİNSİYET (MUŠKI ROD)	u Beogradu na novom fakultetu o našem drugu	na novim fakultetima o našim prijateljima po beogradskim parkovima
DİŞİL CİNSİYET (ŽENSKI ROD)	u ovoj bolnici u Srbiji o lepoj ženi	u srpskim školama u svim bolnicama
NÖTR CİNSİYET (SREDNJI ROD)	na malom selu u Sarajevu o lepom mestu	na malim selima o lepim mestima

KELİME DAĞARCIĞI:

Beograd: Belgrad
novi / nova / novo: yeni
fakultet: üniversite / fakultet
naš / naša / naše: bizim
drug: arkadaş (erkek)
ovaj / ova / ovo: bu (sıfat)
bolnica: hastane
Srbija: Sırbistan
lep / lepa / lepo: güzel
žena: kadın
mali / mala / malo: küçük
selo: köy
Sarajevo: Saraybosna
mesto: yer, mekân
prijatelj: arkadaş (erkek) / dünür (erkek)
beogradski / beogradska / beogradsko: Belgrad (sıfat – tamlayan)
park: park
srpski / srpska / srpsko: Sırp (sıfat – tamlayan)

Çekimleri bitirip kullanım alanlarına geçmeden önce ÇOK ÖNEMLİ bir istisnaya değinmekte fayda var. Dikkatli incelendiğinde fark edileceği üzere, ülke isimlerinin birçoğu “-ska“, “-ška” ve “-čka” ile bitmektedir. Bunun sebebi aslında bu ülke isimlerinin SIFAT kökenli olmasıdır.

Bunun sebebi “zemlja” (ülke) ya da “država” (devlet) kelimelerinin her ikisinin de dişil birer isim olması ve bu ülke isimlerinin esasında bu kelimelere gelen birer SIFAT olmalarından kaynaklanmaktadır. Bu yüzden de lokatif isim hâli çekimlerinde de sıfat gibi çekimlenmekte, “-oj” sonlandırması almaktadırlar.

Örnek 1: Živim u Turskoj. / Türkiye’de yaşıyorum. (Turska – Türkiye)

Örnek 2: Prošle godine sam bila u Hrvatskoj za letovanje. / Geçen sene Hırvatistan’da yaz tatilindeydim. (Hrvatska – Hırvatistan)

Örnek 3: Kad je on bio u Francuskoj, pio je mnogo vina. / O (erkek), Fransa’dayken çok şarap içmiş. (Francuska – Fransa)

Kullanım alanına gelecek olursak:

• YER ANLAMI: Bu başlığı iki alt başlık biçiminde anlatmayı daha uygun buluyorum.
  • Bulunma Anlamı: Bu grupta “u” ve “na” edatlarının kullanımını görmekteyiz. Cümledeki eylemin SABİT OLARAK gerçekleştirildiği yeri niteleyen bir isim veyahut sıfat tamlamasının alacağı çekim lokatiftir. Bu fiillere örnek olarak jesam (olmak), nalaziti se (bulunmak), živeti (yaşamak), spavati (uyumak), sedeti (oturmak), stanovati (ikâmet etmek), vb. hareket bildirmeyen, sabit bir lokasyonda gerçekleştirilen fiiller verilebilir.
    • “U” edatı hangi kelimelerle kullanılır? – Şehir isimlerine, ada ülkesi olmadığı sürece ülkelerin büyük bir çoğunluğuna, “içinde” anlamını katmak istediğimiz herhangi bir isme gelebilir.
      • Örnek: u Istanbulu (İstanbul’da), u Srbiji (Sırbistan’da), u mojoj glavi (kafamın içinde), u sobi (odada), vb.
    • “Na” edatı hangi kelimelerle kullanılır? – Ada ülkeler ve yarımadalara (na Balkanu), “üzerinde” anlamı katmak istediğimiz birtakım isimlere gelebilir. İngilizcedeki “on” edatıyla daha çok özdeşleştirilebilir.
      • Bilmemizde yarar olan kullanımları: na Kosovu (Kosova’da), na Balkanu (Balkanlarda), na prostoru (coğrafyada), na fakultetu / univerzitetu (fakültede / üniversitede), na krovu (çatıda), na aerodromu (havalimanında), na Kipru (Kıbrıs’ta), na Kalemegdanu (Kalemegdan’da), vb.
      • Başka bir örnek: sto (masa) – na stolu (masanın üzerinde) – u stolu (masanın içinde – yüksek olasılıkla çekmeceler vs. kastedilmektedir)
  • “Po” Edatının Yer Anlamı: “Po” edatının birçok anlamı mevcuttur, bunlardan en sık olarak rastladığımız “etrafında” ve “boyunca” anlamlarıdır. Yukarıdaki diğer edatların kullanımından farklı olarak burada hareket bildiren fiillerin kullanımına rastlarız. Bu yüzden iki alt başlık altında açıklamayı daha makul buldum.
    • Örnek 1: Juče smo prošetali po parku. / Dün park etrafında yürüyüş yaptık. 
    • Örnek 2: Trči po celoj obali! / Tüm sahil boyu koş!

• ZAMAN ANLAMI: Her ne kadar bu konuya ileriki safhalarda daha sık değinecek olsam da şimdiden belirtmem gerekirse, Sırpçada zaman anlamı veren tam tamına 4 TANE isim hâli vardır. Lokatif isim hâli başlığı altında göreceğimiz zaman anlamı kullanımı ise oldukça kısıtlıdır. Birkaç başlıkta inceleyecek olursak:
  • Ay İsimleri Kullanımı: Cümledeki eylemin gerçekleştiği veya gerçekleşeceği ayı belirtirken ay ismi lokatif isim hâli ile çekimlenir. (Sitenin bilgisayar formatında sağ tarafında, telefon formatında ise aşağısında yer alan kısımda Sırpça ay isimleri her iki alfabede de yazılmıştır.) Bu kullanımda her daim “u” edatı kullanılır.
    • Örnek: Zimski semestar počinje u oktobru, a završava se u februaru. / Kış sömestiri ekimde başlar, şubatta ise biter. 
  • “Po” Edatının Zaman Anlamı: Burada “po” edatının yine “boyu(nca)” anlamında kullanıldığı, ancak bu sefer süre mahiyetinde kullanıldığını görmekteyiz.
    • Örnek: Bili smo zajedno po danu. / Gün boyu beraberdik.
  • “U” Edatının Zaman Anlamı: Bu kullanımı genellikle ilk başlıktaki ay kullanımında, ancak aynı zamanda bir “ândan” bahsedilirken görmemiz mümkündür. Aynı zamanda bahsedilen eylemin hangi yüzyılda (vek – yüzyıl) gerçekleştiğini belirtiyorsak da yine “u” edatının yardımını alarak ismi, isim tamlamasını veya sıfat tamlamasını lokatif isim hâline göre çekmemiz gerekmektedir.
    • Örnek: U jednom trenutku sam odlučio da učim srpski. / Bir ânda Sırpça öğrenmeye karar verdim. 

• NESNE ANLAMI: Bu anlamı, aldığı lokatif isim hâliyle üstlenen isim veya sıfat tamlamaları örneklerinde birkaç farklı edat örneğiyle karşılaşırız. Alt başlıklara ayıracak olursak:
  • “O” Edatı: Bu edat, lokatif isim hâli ile kullanıldığında “hakkında” anlamına gelmektedir. Bu edat kullanımıyla beraber ardından gelen ve lokatif isim hâli ile çektiğimiz isim, nesne anlamı taşımış olur.
    • Örnek: Razgovaramo o svetskim jezicima. / Dünya dilleri hakkında sohbet ediyorduk.
  • “Na” Edatı: “Üzerine” ya da “dair” anlamına gelen kullanımlarına rastlarız.
    • Örnek: Izveštavanje na projektu / Proje üzerine raporlama

• YOL / YÖNTEM ANLAMI: Birçok edat kullanımının görülebildiği bu kullanım alanında cümledeki eylemin nasıl gerçekleştirildiğini niteleyen isimlerin lokatif isim hâli ile çekimlendiğini görüyoruz.
  • Örnek 1: Hodali smo na prstima. / Parmak ucunda yürüdük.
  • Örnek 2: Šesti po redu Pančevo Film Festival biće otvoren u sredu. / Altıncısı düzenlenen Pançevo Film Festivali çarşamba günü gösterime açılacak. (Šesti po redu – altı sene arka arkaya)

Kullanım alanlarından sonra değinmemiz gereken bir diğer önemli nokta ise, her isim hâlinin birkaç çeşit soru kelimesinin olduğudur. Bu soru kelimelerini eyleme sorarak lokatif isim hâliyle çekimlenmiş olan isim veya sıfat tamlamasını bulabilmekteyiz.

GDE? (NEREDE?)

O KOME? (KİM HAKKINDA?)

O ČEMU (NE HAKKINDA?)

 

CÜMLENİN ÖGELERİ VE LOKATİF

Tıpkı Türkçede olduğu gibi Sırpçada da cümlenin ögeleri (Službe reči u rečenici) ayrımı mevcuttur. Bu konuyu haftaya detaylıca ele alacak olmamızla beraber, çok ufak değinmemiz gerekirse; lokatif isim hâli ile çekimlenmiş isim veya sıfat tamlamaları iki farklı öge olarak karşımıza çıkmaktadır:

1. NESNE (OBJEKAT)
2. ZARF TÜMLECİ (PRILOŠKE ODREDBE) – Türkçedeki tanımından farklı olarak dolaylı tümleçler de bu başlığın altındadır. Detaylar haftaya irdelenecektir.

Son Olarak: KARIŞTIRMAKTAN KAÇINALIM!

Edatsız kullanımına rastlanmayan lokatif isim hâlinde görmüş olduğumuz u, na, po ve o edatları; aynı zamanda AKUZATİF isim hâlinde de kullanılmaktadır. Akuzatif isim hâlini de detaylı bir şekilde işleyeceğiz, ancak şu anlık bilmemiz gereken ise; edatların bizi yanıltmaması için isim ve sıfatların çekimlerinin lokatif ile uyumlu olup olmadığını kontrol etmemizdir.

Örnek: Ja sam na fakultetu. / Idem na fakultet. – Üniversitedeyim. / Üniversiteye gidiyorum. 

İlk örnekte gördüğümüz “jesam” yani “olmak” fiiliyle beraber bir lokatif kullanımı görüyoruz. Ancak ikinci cümle örneğinde “ići” yani “gitmek” fiili kullanılmasından dolayı burada hareket bildiren bir fiille karşılaşıyoruz. Bu da aynı edat kullanımıyla bir AKUZATİF örneği görmemize sebebiyet veriyor. Cümledeki isim çekimlerine baktığımızda ayırt etmek hiç zor değil. Akuzatif isim hâli kapsamını bilmemize gerek yok, başta belirttiğim üzere; lokatif isim hâlinin gerektirdiği isim çekimlerini bilmemiz şu an için bize yeter de artar bile.

Bugünlük de bu kadar! Pazar günü “ses olayları” serisiyle görüşünceye kadar hepinize kolay gelsin! 🙂

Resmin kaynağı: https://www.shtreber.com/