Sırpça Ses Olayları #3: Palatalizacija

Tünaydın! Her pazar olduğu gibi bu pazar da Sırpçadaki ses olaylarından birini ele alacağız. Bu haftaki konumuz: PALATALIZACIJA! Nedir peki bu palatalizacija? Belki de “Yahu bu čovek dediğimize neden ‘čoveče’ diye sesleniyoruz ki?” diye kendi kendimize sorduğumuzdur. Her zamanki gibi ilk önce kuralın öncelikle nasıl işlediğine bir göz atalım, ardından nerelerde karşımıza çıkıyor, ona bakalım.

Palatalizacija; K, G ve H harflerinin yanına A, E veya I harflerinin gelmesiyle beraber bu harflerin sırasıyla Č, Ž ve Š harflerine dönüşmesidir.

Bu kural en çok nerede karşımıza çıkar?

• Eril tekil isimlerin VOKATİF isim hâlinde rastlarız. Vokatif isim haâlini kısaca anlatmamız gerekirse, cümle içerisinde seslenilen kişi veyahut şeyi niteleyen ismin aldığı isim hâlidir. Türkçede mevcut değildir ve bu anlamı, ismin ardına virgül koyarak sağlamaya çalışırız. Eril tekil isimlerin birçoğu, vokatif isim hâlinde sonlarına “e” harfi alır. (Bir kısmı “u” harfi alabilir.)

Örnek: čovek – čoveče (adam – ey adam), Novak – Novače (Novak – ey Novak!), vrag – vraže (şeytan – seni şeytan!), vb.

• Birtakım fiillerin şimdiki zaman çekimlerinde rastlarız. Bu örneği genellikle mastar eki “ći” olan ve bizim fiil gruplarını oluştururken “ći tipi fiiller (Glagoli na ći) olarak isimlendirdiğimiz fiillerde görüyoruz. Örnekler üzerinden açıklayalım.

Örnek: moći, peći, vući, vb.

moći (-ebilmek / yeterlilik fiili)
ja mogu     mi možemo
ti možeš     vi možete
on/ona/ono može   oni/one/ona mogu

peći (fırınlamak / fırında pişirmek)
ja pečem     mi pečemo
ti pečeš     vi pečete
on/ona/ono peče   oni/one/ona peku

vući (çekmek)
ja vučem     mi vučemo
ti vučeš     vi vučete
on/ona/ono vuče   oni/one/ona vuku

Çekimlenmiş hâllerini gördüğümüz fiilleri üçüncü çoğulda “k” veya “g” harfiyle kullanmamıza rağmen diğer çekimlerinde “č” veya “ž” harfleriyle kullanıyoruz. (Moći fiilinde birinci tekil örneği istisnadır. Zaten moći fiili, bütünüyle istisna iki fiilden biridir.)

• Kelime türetirken rastlarız. Bu konuyu birkaç alt başlığa ayırmak gerekirse:

• • İsimden sıfat türetilirken rastlarız.

Örnek: politika – politički (siyaset – siyasî), strah – strašan (korku – korkunç), vlaga – vlažan (nem – nemli), vb.

• • İsimden isim türetilirken rastlarız.

Örnek: prah – prašina (toz tanesi – toz), oko – oči (göz – gözler), vb. (Buradaki çoğu örnekte çoğul istisnalarını görürüz.)

• • • İsimlere getirdiğimiz küçültme son eklerinde neticesinde rastlarız. Nedir peki bu küçültme son ekleri? Bu son ekler “ić” ve “ica” son ekleridir. Bu ekler “i” harfiyle başladıkları için bu ses değişimine sebebiyet verirler.

Örnek: kašika – kašičica (kaşık – küçük kaşık, çay kaşığı), krug – kružić (çember – çembercik), muha – mušica (sinek – sinekçik), vb.

• • İsimden fiil türetilirken rastlarız.

Örnek: trag – tražiti (iz – aramak, iz sürmek), muka – mučiti (ıstırap – ıstırap çektirmek, eziyet etmek), vb.

• Bazı fiillerin AORIST çekimlerinde rastlamamız mümkündür. Aorist çekimi, bahsi geçen bir eylemin hemen ardından gerçekleşen eylemler için kullanılır. Bir diğer kullanım alanı ise, eğer o an için kullanılıyorsa, “daha demin” gerçekleşmiş olan bir eylemden bahsediliyor demektir.

Örnek: rekoh – reče (reći) / daha demin söyledim – söylüyor (söylemek), stigoh – stiže (stići) / daha demin vardım – varıyor (varmak), ispekoh – ispeče (ispeći) / daha demin pişti / pişiyor (fırında pişmek), vb.

İSTİSNALARI NELERDİR?

• İstisnai olarak palatalizacija ses değişimini “C” ve “Z” harfleriyle biten kelimelerde de rastlayabiliriz. Örneklerle açıklayalım:

Örnek: ulica – uličica (sokak – sokakçık), stric – striče (amca – Amca! – seslenme hâli), ptica – ptičica (kuş – kuşçuk), knez – kneževi (prens – prensler), vb.

• • Sonu “-ica” ile biten özel isimlerden türetilen iyelik sıfatlarında da yukarıdaki kural geçerlidir.

Örnek: Milica – Miličin (Milica – Milica’nın), Verica – Veričin (Verica – Verica’nın), Danica – Daničin (Danica – Danica’nın), vb.

• İyelik sıfatı türettiğimiz isimler eğer “-ka” veya “-ga” ile sonlanıyorsa, o zaman istisnai olarak palatalizacija GÖRMEYİZ. Özel isimde bu her zaman böyleyken, cins isimlerde eğer anlamını kaybetme ihtimâli varsa bu durum geçerlidir.

Özel isim örnekleri: Olga – Olgin (Olga – Olga’nın), Senka – Senkin (Senka – Senka’nın), vb.

Cins isim örnekleri: baka – bakin (büyükanne – büyükannenin), kocka – kockin (küp – kübün), vb.

İstisnaları da tamamladığımıza göre bugünlük de benden bu kadar! Perşembe günü ismin lokatif hâlini öğrenmek isterseniz yine buralarda olacağım. Görüşmek üzere! 🙂

Görselin kaynağı: https://www.shtreber.com/