Sırpça Ses Olayları #2: Nepostojano A

Yeniden merhaba! Geçen hafta, her pazar on dört ses olayından bir tanesini ele alacağımı belirtmiştim; bu hafta “nepostojano a” ile devam etmek istedim. Peki “nepostojano a” ne demektir ve nerede karşımıza çıkar? Hemen açıklamaya başlayalım!

“Nepostojano A” aslına bakarsanız kelime anlamı olarak “yok olan a” anlamına geliyor. Terimsel bir tanımlama yapacak olursak, “a” sesli harfinin kelimelerin bazı hâllerinde yok olup bazı hâllerinde yeniden tezahür etmesi durumudur. Şimdi nerelerde karşımıza çıktığına bir göz atalım:

• Eril İsimlerin Çoğulları

Eril isimlerin sessiz harfle bittiğini, çoğullarının da “i”, “ovi” veya “evi” ile bittiğini “Sırpça İsimler” adlı yazımda detaylı olarak açıklamıştım. Eğer bu eril isimlerimizin son hecelerinde “a” sesli harfi varsa, bu ses olayını görmemiz kaçınılmaz olabiliyor.

Örnek: Ovo je početak naše priče. / Bu bizim hikâyemizin başlangıcı.

Svi počeci su teški. / Tüm başlangıçlar zordur.

Burada gördüğümüz “početak” kelimesi, eril bir isimdir. Geçen hafta anlatmış olduğum “sibilarizacija” ses olayı yazısındaki örneği de görüyoruz. Kısaca açıklayacak olursak, “k” harfinin yanına “i” gelmiş ve “c” harfine dönüşmüş. Yani bir kelime örneği üzerinden iki ses olayını da örneklemiş olduk. Eril ismimizin çoğulunda “a” sesli harfinin düştüğünü görüyoruz.

Diğer örnekler: momak (adam) – momci (adamlar), kapak (göz kapağı) – kapci (göz kapakları), san (rüya) – snovi (rüyalar), vb.

• Eril, Dişil ve Nötr İsimlerin Genitif Çoğulları

Eril isimlerin yalın çoğulunda kaybettiğimiz “a” harfi burada yeniden karşımıza çıkmış oluyor. Genitif (Sırpça: Genitiv), Sırpçada karşımıza çıkan yedi isim hâlinden yalnızca biri, detaylı olarak irdeleyecek olmamızla beraber şimdilik kısaca açıklarsak, “den ayrılma + isim tamlaması hâli” olarak genelleyebiliriz.

Örnek: Januar je mesec novih početaka. / Ocak, yeni başlangıçların ayıdır.

Genitif çoğul çekiminde, ismin cinsiyeti ne olursa olsun, kelimenin sonuna “a” harfi gelir – kural olarak yeniden açıklanacaktır. Ancak kaybedilen “a” harfini de araya eklemek zorunda kalırız.

Bu kural, sonuna “ovi” ve “evi” alan tek heceli kelime örnekleri için geçerli değildir. (Örnek: san – snovi – snova)

Dişil isimlerde ise durum şu şekilde gelişir: eğer kelimenin içinde iki adet sessiz harfimiz varsa, genitif çoğul hâlinde araya mutlaka bir “a” harfi alır.

Örnek: Crkva Svetog Marka je jedna od najlepših crkava u Beogradu. / Aziz Marko Kilisesi, Belgrad’daki en güzel kiliselerden biridir.

Cümlenin başında cümlenin öznesi olması sebebiyle yalın hâlde olan “crkva” (kilise) kelimesi, genitif çoğul çekimi aldığında, iki sessiz harfinin arasına “a” sesli harfi almıştır.

Diğer örnekler: momak – momaka, kapak – kapaka, pesma (şarkı) – pesama (şarkılardan, şarkıların), zemlja (ülke, toprak) – zemalja (ülkelerden, ülkelerin)

Nötr isimlerde de durum dişil isimlerdekine benzer seyreder.

Örnek: Upali svetlo, ne mogu da te vidim. / Işığı yak, seni göremiyorum.

Šta je razlika između halogenih i lazerskih svetala? / Halojen ve lazer ışıkları arasındaki fark nedir?

“Između” (arasında) edatıyla genitif isim hâli almak zorunda kalan “svetlo” (ışık) kelimesi, nötr bir kelime olarak içindeki iki sessiz harf arasında “a” sesli harfi almıştır.

ÖNEMLİ NOT: ERİL İSİMLER, EĞER “NEPOSTOJANO A” KURALINA UYUYORSA, AKUZATİF HARİÇ DİĞER BÜTÜN İSİM HÂLLERİNİN TEKİLİNDE BUNA UYUM SAĞLARLAR.

Peki bu ne demek? “Petak” yani “cuma” kelimesini örnek olarak alalım.

Örnek:

Petak je najlepši dan nedelje. / Cuma haftanın en güzel günüdür. (Nominatif)

Vidimo se u petak! / Cuma görüşürüz! (Akuzatif)

Radim od ponedeljka do petka. / Pazartesiden cumaya çalışıyorum. (Genitif)

A šta misliš o petku? / Peki cumaya ne dersin? – Peki cuma hakkında ne düşünüyorsun? (Lokatif)

Petkom idem na teretanu. / Her cuma spora giderim. (Enstrümental)

Örnekte de gördüğümüz gibi, kaybettiğimiz “a” harfini bir tek akuzatif ve nominatif (yalın) hâlde görüyoruz.

• Etken Sıfat Fiiller

Etken sıfat fiilin ne olduğunu bu perşembe kaleme aldığım “Sırpça Fiiller” yazısında detaylı bir biçimde ele almıştım. Yeniden ufak bir özet geçecek olursam, İngilizcede “past participle” olarak gördüğümüz ve “jesam” (olmak) fiiliyle beraber kullanıldıklarında geçmiş zaman anlamı taşıyan sıfat fiillerdir.

Bu sıfat fiiller, ismin cinsiyeti ve tekil-çoğulluğuna göre ortaç eki alır. Örneğin:

moći (-ebilmek yeterlilik fiili) / mogao (eril-tekil), mogla (dişil tekil), moglo (nötr-tekil)

Eril tekilde gördüğümüz “a” sesli harfinin dişil tekildeki etken sıfat fiilde olmadığını görüyoruz.

Diğer örnekler: reći (söylemek / rekao-rekla), ići (gitmek / išao-išla), vb.

• Sıfatlar

Sırpçada bu konu anlatılırken bir de “zamirler” başlığı atılır, çünkü “sıfat zamiri” diye bir kavram vardır ancak şükür ki bizde bu terimin karşılığı “işaret sıfatı” başlığının altında kendine yer edindiği için, tek başlığa indirgemiş bulunduk. Ancak yine de birtakım alt başlıklara ihtiyacımız olacak.

• • Niteleme Sıfatları

Dil ve anlatım dersinde uyumuş olanlara özet geçmek gerekirse, geldikleri isimlerin nasıl ve hangi koşulda olduklarını belirten, yani adı üstünde “niteleyen” sıfatlardır. Bu başlığa örnek olarak verebileceğimiz en iyi sıfat “dobar” olsa gerek.

dobar (iyi / eril-tekil) – dobra (dişil-tekil) – dobro (nötr-tekil)

Görüldüğü üzere eril tekilde gördüğümüz “a” harfi dişil ve nötr tekil formunda yok olmuştur.

Diğer örnekler: težak (zor / teška-teško), pametan (akıllı / pametna, pametno), vb.

• • İşaret Sıfatı

Burada örneklendireceğimiz “takav” kelimesi “böyle” kelimesine karşılık geldiği için “işaret sıfatı” klasmanına almak zorunda kaldım.

takav glas (böyle ses) – takva knjiga (böyle kitap) – takvo pismo (böyle mektup)

Görüldüğü üzere eril tekilde gördüğümüz “a” harfi dişil ve nötr tekil formunda yok olmuştur.

• Edatlar

Sırpçayı aileden öğrenen insanlar için bu kural bilinen ancak nedeni sorgulanmayan bir kural olsa gerek. Bazı edatlarımızın iki çeşidi vardır ve kullanımı herhangi bir kurala bağlı değildir, paşa gönlümüz hangisini isterse onu kullanabiliriz. 🙂

Örnek: s / sa (ile), k / ka (-e doğru, -a doğru), vb.

• Zarflar

Edatlar için yaptığımız açıklama zarf örnekleri için de geçerlidir, hangisini kullanacağımız yine bizim inisiyatifimize bağlıdır.

Örnek: kad / kada (ne zaman, (…) zaman), sad, sada (şimdi), vb.

Peki istisna var mıdır? Tabii ki her güzel şeyin bir de istisnası vardır. Bu istisnalar her zaman olmasa dahi genellikle yabancı kelimelerde görülür:

Örnek: manijak – manijaci (manyak – manyaklar), kandidat – kandidati (aday – adaylar), junak – junaci (kahraman – kahramanlar), vb. örnekleri mevcuttur.

Geçmiş olsun! 🙂 Bugünlük bu kadar, perşembe günü başka bir dil bilgisi konusuyla birlikte görüşmek üzere…