Sırpça Fiiller #1: Ayrımları (Çatısı, Hâli ve Biçimi)

Yeniden merhaba! Bugün isimlerden sonra bir diğer çok önemli kelime gruplarımızdan biri olan fiilleri nasıl ayırdığımızı inceleyeceğiz. Fiiller; bildiğiniz üzere iş, oluş, hareket bildiren kelimelerdir. Sırpçada ise bu fiilleri nasıl ayırdığımıza göz atmaya hemen başlayalım!

GLAGOLSKI ROD (FİİLİN ÇATISI)

Her ne kadar bu başlığı Türkçeye “çatı” olarak çevirmiş olsam da Türk dilindeki alt başlıklarıyla uyuşmamaktadır. Sırpçada “fiilin cinsleri” anlamına gelen bu başlık altında irdeleyeceğimiz üç tip örnek vardır:

• Prelazni glagoli (Geçişli Fiiller)

Türkçe dil bilgisi kurallarına hâkimseniz neden bahsedeceğimi çoktan anlamışsınızdır. Eğer bir fiil NESNE ALABİLİYORSA, Sırpçada bu bu fiile “geçişli fiil” denmektedir.

Örnek: Svakog dana pijem četiri šolje kafe. / Her gün dört fincan kahve içerim.

Burada “piti” (içmek) eyleminin bir geçişli fiil olduğunu görürüz, zira “četiri šolje kafe” (dört fincan kahve) bu cümlenin nesnesi görevindedir. Daha terimsel açıklamamız gerekirse, akuzatif isim hâlinin edatsız kullanımını görebildiğimiz fiiller geçişli fiillerdir.

Fiil örnekleri: čitati (okumak), gledati (izlemek), voleti (sevmek), kuvati (pişirmek), vb.

• Neprelazni glagoli (Geçişsiz Fiiller)

Geçişsiz fiiller ise geçişli fiillerin tam tersi olarak NESNE ALAMAYAN fiillerimizi teşkil eden fiil grubumuzdur. Burada göreceğimiz örnekler ağırlıklı olarak ruh hâli / durum bildiren fiiller olacak.

Örnek: Ja noćima tugujem. / Ben gecelerdir üzülüyorum.

Örnek cümledeki “tugovati” (üzülmek) fiili, duygu durumu bildiren bir fiil olarak nesne almaz. Bununla beraber yukarıda terimsel olarak açıkladığımız kısma dikkat edersek, akuzatif isim hâlinin EDATLI kullanımlarını gördüğümüz fiiller de GEÇİŞSİZ FİİLLER kategorisindedir.

Örnek: Studenti idu na fakultete. / Öğrenciler üniversitelere gidiyorlar.

Burada “na” edatıyla beraber bir akuzatif kullanımı görüldüğü ve akuzatif isim hâli “yön belirttiği” için buradaki kullanımda nesne yoktur. Dolayısıyla “ići” fiili de GEÇİŞSİZ bir fiildir.

Fiil örnekleri: ići (gitmek), doći (gelmek), ležati (uzanmak), stajati (durmak), tugovati (üzülmek), plakati (ağlamak), vb.

• Povratni glagoli (Dönüşlü-İşteş Çatı)

Bu grup, Türkçede farklı iki fiil çatısı grubunu da kapsamaktadır. Bu fiillerimizin ortak özelliği “se” kelimesini barındırıyor oluşlarıdır. Bu kelime, bir fiilin çatısını değiştirir. Başlığın altında üç farklı sınıflandırması mevcuttur:

• • Pravi povratni glagoli (Dönüşlü Fiiller): Sırpçası “asıl dönüşlü fiiller” olan bu başlığın Türkçedeki karşılığı dönüşlü çatıdır. Eğer fiilin öznesi ve nesnesi aynı kişiyse bu fiil dönüşlü fiildir.

Örnek: šminkati se (makyaj yapmak), kupati se (yıkanmak), vb.

• • Uzajmno-povratni glagoli (İşteş Fiiller): Sırpçası “karşılıklı dönüşlü fiiller” olan bu başlığın Türkçesi ise tam olarak “işteş fiiller”dir. Bir eylemin karşılıklı yapılması durumunda o fiili bu gruba dâhil ediyoruz.

Örnek: pozdraviti se (selamlaşmak), zagrliti se (sarılmak – karşılıklı / “sarıl bana” – “zagrli me” gibi emir kipi kullanımlarında işteş hâli kullanılmaz), vb.

• • Nepravi povratni glagoli (Duygu Durumu Bildiren Dönüşlü Fiiller): Sırpçası “asıl olmayan dönüşlü fiiller” olan bu başlığın altında, “se” kelimesine sahip olmasına rağmen neden bu başlıkta olduğunu idrak edemediğimiz fiilleri göreceğiz. Bunların büyük bir çoğunluğu duygu bildirir. Yani kısacası, baktık ikisine de uymuyor, budur deyip geçeceğiz.

Örnek: bojati se (korkmak), radovati se (mutlu olmak), čuditi se (büyülenmek), vb.

GLAGOLSKI VID (FİİLİN HÂLİ)

Fiilin hâli konusu, Slav dillerine özgü olmakla beraber farklı uygulanış biçimleriyle anlam olarak diğer Avrupa dillerinde de gördüğümüz bir fiil sınıflandırmasıdır. Yapacağımız ayrım, eylemin SONLANDIRILIP SONLANDIRILMAMIŞ olduğuyla ilintilidir. İngilizceden örneklendirecek olursak bu ayrım “perfective” ve “continuous” kavramları gibi ele alınabilir. Ancak İngilizceden ya da diğer Avrupa dillerinden farklı olarak Sırpçada bu anlam fiil çekimi ile sağlanmaz. Her fiilin bir bitmiş, bir bitmemiş çeşidi olmakla birlikte bu iki anlamı da tek fiille sağlayan birtakım örneklerimiz de mevcuttur. Üç grup göreceğiz:

• Svršeni vid (Bitmiş / Sonlanmış Hâl)

Eylemin hâlihazırda devam etmediği, sonlandığı bir durumu anlatırken kullandığımız fiil türüdür. Sırplar bu durumu ayırt etmek için fiillerin başına “yarım saat” (pola sata) ibaresi koyarak deneme yaparlar. Eğer uyuyorsa fiil bitmiş fiil OLAMAZ.

Örnek: pola sata pevati – yarım saat şarkı söylemek, oluyor – demek ki bitmemiş fiil

Örnek olarak sıralayacağım fiiller, bitmemiş fiiller başlığı altında verilen örneklerin anlam olarak aynı, hâl açısından farklı biçimleri olacaktır.

Örnek Fiiller: zagrliti (sarılmak), poljubiti (öpmek), naučiti (öğrenmek), skočiti (zıplamak), zaboraviti (unutmak), doći (gelmek), izaći (çıkmak), vb.

• Nesvršeni vid (Bitmemiş / Sonlanmamış Hâl)

Bir önceki grup dâhilindeki fiillerin aksine buradaki fiiller tamamlanmamış, bahsi geçtiği kip hangisiyse, o süre zarfında bir devamlılığı olan fiillerdir. Önüne “yarım saat” kalıbını koyarak anlamamızın sebebi de bu devamlılık durumudur. Günlük hayattan bir örnek verelim: Annemiz bizi mutfağa çağırdı ve biz de “Geliyorum!” diyeceğiz. “Gelmek” eylemi, bunu söyleyeceğimiz esnada daha sonlanmamış olacağı için burada “dođem” (bitmiş) yerine “dolazim” (bitmemiş) dememiz gerekir. Aynı şekilde; bazen (ponekad), sıklıkla (obično), genelde (često), her gün (svaki dan – svakog dana), nadiren (retko), vb. tekrar bildiren ve sonlandırılmayan, belli aralıklarla tekrarlayarak devamlılık gösteren eylemler de bitmemiş fiillerle nitelendirilmelidir.

Örnek: Retko izlazimo iz stana zbog koronavirusa. / Koronavirüs sebebiyle nadiren evden çıkıyoruz. (izlaziti – bitmemiş)

Kad izađem napolje, osećam se bolje. / Dışarıya çıktığım zaman daha iyi hissediyorum. (izaći – bitmiş)

İkinci örnekte “kad” kelimesi, eylemin gerçekleştirildiği zaman için geçerli olan bir durumu anlatmaya yönelik olduğu için devamlılık anlamı vermez. Bu yüzden “kad” kelimesinin ardından bitmiş hâl kullanılmalıdır.

Örnek Fiiller: grliti (sarılmak), ljubiti (öpmek), učiti (öğrenmek), skakati (zıplamak), zaboravljati (unutmak), dolaziti (gelmek), izlaziti (çıkmak), vb.

• Dvovidski glagoli (Her İki Hâli İçinde Barındıran Fiiller)

Bu fiiller, bitmiş veya bitmemiş hâl anlamı vermek için şekil değiştirmeyen, aksine bu anlamları bulundukları kontekst içinden anlayabildiğimiz fiillerdir. Örnekle açıklayalım.

Nedeljom doručkujem u deset sati ujutru. / Pazarları saat sabah onda kahvaltı ederim.

Juče sam malo kasno doručkovala. / Dün biraz geç kahvaltı ettim.

Her iki örnekte de “doručkovati” (kahvaltı etmek) fiili kullanılmıştır. “Doručkovati” fiili, her iki hâli içinde barındıran fiillerden biri olmasından dolayı, bitmemiş fiil kullanılması gereken ilk örnekte de, bitmiş fiil kullanılması gereken ikinci örnekte de biçim değiştirmemiştir.

Örnek Fiiller: razumeti (anlamak), večerati (akşam yemeği yemek), ručati (öğle yemeği yemek), doručkovati (kahvaltı etmek), videti (görmek), čuti (duymak), vb.

GLAGOLSKI OBLIK (FİİLİN BİÇİMİ)

Bu son başlıkta inceleyeceğimiz nokta, fiillerin karşımıza hangi biçimlerde; hangi kelime gruplarına dâhil olarak ya da hangi kiplere göre çekimlenerek karşımıza çıktığıdır. Öncelikle yapacağımız ayrım “kişiselleştirilmiş” olup olmadığıdır. (Bu başlık altında öğreneceğimiz tüm alt başlıklar ileride tüm detaylarıyla ayrı ayrı açıklanacaktır)

• Nelični oblik (Kişiselleştirilmemiş Biçim)

Bundan ne anlamalıyız? Türkçe düşünecek olursak, kip ve kişi eklerinden “kişi” ekini almamış fiil aklımıza gelmeli. Ya da cümlenin öznesi belli olmayan “edilgen fiiller” aklımıza gelebilir. Ancak, her zaman öğrendiğimiz dilde düşünmek bizim lehimize olacaktır. O yüzden alt kategorileri de sıralayarak ve açıklayarak netleştirelim.

• • Infinitiv (Mastar Hâli)

Ne kip ne kişi eki almış olan bu hâl bittabi kişiselleştirilmemiştir.

Örnek:  voleti (sevmek), govoriti (konuşmak), jesti (yemek), vb.

• • Radni glagolski pridev (Etken Sıfat-Fiil)

Türkçede karşılığı olmayan ancak Avrupa dillerinde “participle” olarak geçen, geçmiş zaman ortacı almış sıfat formunda fiildir. Geçmiş zaman ortacının yanında “jesam” (olmak) fiilinin çekimli hâliyle kişiselleştirilebilen bu sıfat-fiiller, tek başlarına kişiselleştirilmemiş biçimdedirler.

Örnek: volela (sevmek – geçmiş zaman ancak kişiselleştirilmiş olmadığı için Türkçeye çevirilmesi mümkün değildir), govorili (konuşmak), jeo (yemek), vb.

• • Trpni glagolski pridev (Edilgen Sıfat-Fiil)

Yine yukarıdaki sıfat-fiil örneğine benzeyen bu diğer biçim için de “jesam” (olmak) fiili bağlayıcıdır.

Örnek: roditi se (doğmak) – rođen / rođena / rođeno (doğmuş)

Rođena sam u Beogradu 1985. godine. / 1985’te Belgrad’da doğdum.

Örnek: voljen (sevilen), govorena (konuşulan), jedeno (yenmiş), vb.

• • Glagolski prilog sadašnji (Şimdiki Zaman Zarf-Fiili)

Türkçedeki tam karşılığı “-ken” ekiyle kurulan zarf fiillerdir. Bir eylemin gerçekleştiği esnada gerçekleşen başka bir eylemi nitelemek amacıyla kullanılan bir biçimdir. Bu anlamı sebebiyle – devamlılığı olan eylem – bitmemiş fiillerle kurulan bir zarf-fiil türüdür. (Çekimini ileride detaylı olarak anlatacağım, bunun için öncelikle şimdiki zaman kipi bilmeye ihtiyacımız var.)

Örnek: voleći (severken), govoreći (konuşurken), jedući (yerken), vb.

• • Glagolski prilog prošli (Geçmiş Zaman Zarf-Fiili)

Türkçedeki tam karşılığı “-r…-maz” zarf-fiili olan ve gerçekleştirilen bir eylemin hemen evvelinde gerçekleştirilmiş bir diğer eylemi niteleyen zarf-fiildir. İngilizcede “once” kelimesiyle kurulan cümle kalıplarında kendine karşılık bulur. Geçmiş zaman zarf-fiilleri “bitmiş fiiller” ile elde edilir.

Örnek: Zaspala sam stigavši kući. / Eve gelir gelmez uyuyakaldım.

Örnek: zavolevši (âşık olur olmaz, âşık olduğu gibi), govorivši (konuşur konuşmaz, konuştuğu gibi), pojevši (yer yemez, yediği gibi), vb.

• Lični oblik (Kişiselleştirilmiş Biçim)

Artık bu kısımda fiillerimizi çekimleyeceğiz! 🙂 Ancak her kip nasıl bir çekim alır, her birini yarı yazılarda detaylı incelemekte fayda var.

• • Sadašnje vreme / Prezent (Şimdiki / Geniş Zaman)

Bu çekim, Türkçedeki “şimdiki zaman” ve “geniş zaman” ile örtüşmektedir. Şimdilik örnek vererek geçiyorum, yakın bir zamanda çok detaylı bir “prezent” yazısı sizlerle olur.

Örnek: Pijem jednu čašu belog vina. / Bir kadeh beyaz şarap içiyorum.

• • Prošlo vreme / Perfekat (Geçmiş Zaman)

Türkçeye nazaran Sırpçada “görülen” ve “duyulan” geçmiş zaman ayrımı yoktur. Bu başlıkların hepsi Sırpçada “perfekat” başlığı altında birleşir. Bu, geçmiş zaman çekimidir.

Örnek: Juče sam pio jednu čašu belog vina. / Dün bir kadeh beyaz şarap içtim. 

• • Futur I (Gelecek Zaman)

Türkçedeki “gelecek zaman” kipiyle paralellik gösterir. Gelecek zamanda gerçekleştirilmesi planlanan eylemlerden bahsedilirken kullanılır.

Örnek: Noćas ću da pijem jednu čašu belog vina. / Bu gece bir kadeh beyaz şarap içeceğim.

• • Potencijal (Geniş Zamanın / Şart Kipinin Hikâyesi)

Adı üstünde “gerçekleşme potansiyeli olan şeylerden ya da gerçekleşmesi bizi mutlu edecek, keyif verecek ancak hâlihazırda var olmayan durumlardan bahsederken kapısını çaldığımız bir kiptir.

Örnek: Da bih izašao večeras, pio bih jednu čašu belog vina. / Bu akşam dışarı çıkmış olsaydım, bir kadeh beyaz şarap içerdim.

• • Imperativ (Emir Kipi)

Türkçedeki karşılığı “emir kipi” olmakla beraber kapsamları farklıdır. Türkçede ikinci tekil, üçüncü tekil, ikinci çoğul ve üçüncü çoğula emir verilebilirken Sırpçada ikinci tekil, birinci çoğul ve ikinci çoğula emir verilebilir. “Birinci çoğula nasıl emir verilebilir ki?” dediğinizi duyar gibiyim. Birinci çoğul için olan çekim, Türkçedeki “istek kipi” (-alım / -elim) ile örtüşür.

Örnek: Hajde pij još jednu čašu vina. / Hadi bir kadeh daha şarap iç!

• • Pluskvamperfekat (Şimdiki Zamanın Hikâyesi)

Fransızca bilenlerin “plus-que-parfait” ile alışık oldukları bu çekim, geçmişte gerçekleşen iki eylemden bahsettiğimiz esnada bir diğerinden daha önce gerçekleşen ve diğer eylem gerçekleşmeye başladığı zaman zarfında devam eden eylemin aldığı kip “pluskvamperfekat” kipidir.

Örnek: Kad je on pio drugu čašu, bio sam pio četvrtu. / O ikinci kadehi içerken ben dördüncüyü içiyordum. 

• • Imperfekat

Bu kip bizim “bir varmış bir yokmuş”umuz, yani yalnızca hikâyeleştirme yaparken kullanıyoruz. Bunun dışında günlük hayatta kullanıldığı söylenemez, şarkı sözlerinde veya kitaplarda karşımıza bolca çıkabilir.

Örnek: Car Valtasar učini veliku gozbu tisući knezova svojih, i pijaše vino pred tisućom njih. / Kral Belşassar soylu adamlarından bin kişiye büyük bir şölen verdi, onlarla şarap içti. (İncil: Daniel 5: 5)

• • Futur II (Gelecek Zamanın Şartı)

İkinci bir gelecek zaman kipimiz daha var. Bu kipi, diğer gelecek zaman kipiyle beraber kurulan şartlı cümlelerde gördüğümüz için de Türkçeye “gelecek zamanın şartı” olarak çevirmeyi yeğledim. Bunun dışında emir kipi ile beraber kullanımına da sık rastlanır. Esasen, gelecekte yapılması planlanan ya da talep edilen bir eylemden hemen önce, yine gelecek zamanda yapılan bir eylemi niteler.

Örnek: Ako budem pila vino, piću u Kotoru. / Şarap içeceksem Kotor’da içeceğim.

• • Aorist

Son kipimiz ise Türkçede hiçbir şekilde karşılığı olmayan bir kiptir. Bu kip, bahsi geçen bir eylemin hemen ardından gerçekleşen eylemler için kullanılır. Bir diğer kullanım alanı ise, eğer o an için kullanılıyorsa, “daha demin” gerçekleşmiş olan bir eylemden bahsediliyor demektir.

Örnek: 

1.

• Halo, jesi li stigla? / Alo, vardın mı?
• Da, stigoh na aerodrom. / Evet, daha demin havalimanına vardım.

2.

Mama, odoh ja da trčim! / Anne ben koşuya çıkıyorum! (Bu cümle genellikle kapı ağzında zikredilir 🙂 )

Yine biraz fazla laf kalabalığı oldu zannımca, affola. 🙂 Bitirmeden evvel bizim için en mühim olan fiilin çekimini verip bir sonraki yazıma kadar aklınızda tutmanızı isteyeceğim: “jesam” (olmak). Bu fiil Türkçede aynı doğrultuda kullanılmamakla beraber İngilizcedeki “am / is / are” kullanımı ile bağdaştırmanızı rica edeceğim. Pazar günü tekrar görüşünceye kadar hoşça kalın!

jesam (olmak)
ja sam     mi smo
ti si     vi ste
on/ona/ono je   oni/one/ona su