Sırpça: İsmin “Yalın” Hâline Dair Her Şey

Merhaba! Uzun soluklu bir aradan sonra uykusuzluk çektiğim şu zaman zarfında buralara geri dönmek istedim. Artık bu blogda düzenli olarak Sırpçanın aşağı yukarı ne olduğundan bahsetmek yerine içeriğinden mümkün olduğu kadar etraflıca bahsedeceğim yazılarla buluşturacağım sizleri. Bugün için seçtiğim kelime grubu ise: isimler.

Ana dil olarak bir Altay dili konuşan bizler için Hint-Avrupa dillerinin mantığını kavrayabilmek epey zordur. Cümle yapısından dilin mantalitesine kadar her şey oldukça farklılık gösterir. Anlamakta güçlük çektiğimiz konuların en başında ise “ismin cinsiyeti” gelmektedir. İngilizce dışında başka hiçbir Hint-Avrupa ya da Hami-Sami dili öğrenmeye çalışmamış kişiler bu kavramla karşılaşmadıkları için kendilerini şanslı hissedebilirler! Ancak madem Sırpça öğreniyoruz… Evet, Sırpçada da isimlerin cinsiyetleri vardır.

İsimleri dört sınıflandırmaya ayıracak olursak:

1. Cinsiyet
2. Tekillik / Çoğulluk
3. Anlam
4. Yapı

sınıflandırmaları ile karşılaşacağız. Peki bu ayrımlara neden ihtiyacımız var? Çünkü özellikle ilk iki sınıflandırma ile isim hâllerine göre kelimelerin alacağı çekimi bu kıstaslara göre belirliyoruz. Öncelikle isimlerin yalın hâllerinde cinsiyet ayrımına tekil isimler üzerinden bir göz atalım:

Eril cinsiyet (MUŠKI ROD): Bir isim sessiz harfle bitiyorsa, bu isim eril bir isimdir. (İstisnaları birazdan anlatılacaktır.)

Örnek: grad (şehir), čovek (adam), telefon (telefon), pasoš (pasaport), računar (bilgisayar), vb.

• İSTİSNALAR:
  • “-st” ile biten kelimeler: Bu kelimeler yukarıdaki kuralın aksine DİŞİL kelimelerdir.

Örnek: vest (haber), prošlost (geçmiş), budućnost (gelecek), mladost (gençlik), vb.

• • “ć” ile biten kelimeler: Bunun sebebi ise Eski Kilise Slavcasında bırakılan ve dil reformunda alfabeye alınmayan bir harfin bıraktığı kalıntılarla ilintilidir. Yine bu kelimeler de DİŞİLDİR.

Örnek: noć (gece), pomoć (yardım), moć (güç), vb.

• • Tamamen istisnalar: Herhangi bir sebebe oturtulamayan ve sessiz harfle biten dişil kelimeler bu grup içerisindedir.

Örnek: jesen (sonbahar), ljubav (aşk), stvar (şey, eşya), reč (kelime), vb.

Dişil cinsiyet (ŽENSKI ROD): Yukarıdaki istisnalar da dâhil olmak üzere sonu “a” harfi ile biten isimler dişil isimlerdir.

Örnek: žena (kadın), stolica (sandalye), škola (okul), čaša (bardak), kašika (kaşık), vb.

Nötr cinsiyet (SREDNJI ROD): Sonu “e” veya “o” harfiyle biten isimler nötr isimlerdir.

Örnek: selo (köy), pero (dolma kalem), more (deniz), mesto (yer, mekân), jezero (göl), vb.

Bu isim grubunun çok büyük bir kısmını “isim fiiller” kaplar. Zira isim fiillerin çok büyük bir çoğunluğu “-nje” kalıbının fiile eklenmesiyle ortaya çıktıkları için bu sınıfın çok büyük bir kısmını oluşturur.

Örnek: putovanje (seyahat – putovati: seyahat etmek), spavanje (uyku – spavati: uyumak), vb.

İSTİSNALAR:

• “O” harfi ile biten bazı kelimeler ERİLDİR. Sırpçada “vokalizacija” yani vokalizasyon adını verdiğimiz ses olayı, kelimenin sonuna “l” harfi geldiği takdirde bu harfin “o” harfine dönmesine sebebiyet verir. Dile hâkim olanlar bu kuralı fiilin geçmiş zaman çekiminden idrak edeceklerdir [spavao sam – spavala sam: uyudum (eril – dişil)]
  • Örnek: posao (iş), so (tuz), sto (masa), vb.
    • Išao je na posao. / Na poslu je.

İşe gitti. / (O) işte.

• • • Kupila sam novi sto za dnevnu sobu. / Stavila sam ključeve na stolu.

Salon için yeni masa aldım. / Anahtarları masanın üzerine koydum.

Cinsiyetlere dair tüm kuralları yukarıda sıraladığımıza göre, cinsiyet kurallarına tâbi kalarak kelimelerin çoğullarını nasıl elde ederiz ona bir göz atalım.

Eril cinsiyet (MUŠKI ROD): Sessiz harfle biten eril isimlerin çoğullarını elde etmek için sonuna “i” harfi ekleriz. Ancak eğer bu kelime tek heceliyse, o zaman “-ovi” ya da “-evi” takısı eklememiz gerekir.

Örnek: telefoni (telefonlar), pasoši (pasaportlar), računari (bilgisayarlar), gradovi (şehirler), vb.

NE ZAMAN “OVI” NE ZAMAN “EVI”?: Eğer kelimemiz Sırpça alfabesine özgü, ilginç sessiz harflerden biriyle bitiyorsa (ki biz bu sessiz harflere “damaksıl sessizler / damaktan telaffuz edilen sessizler” ismini veriyoruz – nepčani suglasnik), o zaman “evi” takısını alıyor. Bu harfler sırasıyla: č, ć, dž, đ, j, lj, nj, š, ž ve damaksıl sessizlere dâhil olmasa da “c“.

Örnek: ključevi (anahtarlar – ključ: anahtar), krajevi (sonlar – kraj: son), kraljevi (krallar, kralj: kral), vb.

İSTİSNA KELİMELERE NE OLUYOR? – Hemen ona da bakalım. Vokalizasyon ses olayını gördüğümüz örneklerde “l” harfi GERİ GELİR.

Örnek: poslovi (işler), stolovi (masalar), vb.

Dişil cinsiyet (ŽENSKI ROD): İstisnaları hariç “a” harfiyle biten tekil ve dişil isimlerin çoğulunu elde etmek için “a” harfi yerine “e” harfi getiririz.

Örnek: žene (kadınlar), stolice (sandalyeler), škole (okullar), čaše (bardaklar), kašike (kaşıklar), vb.

İSTİSNALAR: İster “-st” ile, ister “ć” harfi ile bitsin; sessiz harfle biten istisnaî dişil isimler tıpkı eril isimler gibi sonlarına “i” harfi alır.

Örnek: vesti (haberler), noći (geceler), stvar (şeyler), ljubavi (aşklar), vb.

Nötr cinsiyet (SREDNJI ROD): Sonu “e” veya “o” harfiyle biten bu isimlerin çoğulunu elde etmek için ise “e” veya “o” harfinin yerine “a” harfi getirmemiz gerekmektedir.

Örnek: sela (köyler), pera (dolma kalemler), mora (denizler), mesta (yerler, mekânlar), jezera (göller), vb.

“Peki ya kelime “u” ya da “i” harfiyle biterse ne olacak?” sorusunu kendi kendinize soruyorsanız eğer, bir sonraki kısma geçmeden evvel onu da izah etmek isterim. Sırpçada bu harflerle biten kelimeler (yabancı kökenli kelimeler hariç) bulunmamaktadır. Yabancı kökenliler ise istisnaî olarak ERİL sayılmaktadırlar.

Örnek: taksi, meni (menü), vb.

Bu kısma kadar gördüklerimiz, hem tekil hem de çoğulu olan kelimelerdi. Ancak bazı kelimeler yalnızca tekil bazıları ise yalnızca çoğul olarak karşımıza çıkabiliyor. Bu bağlamda bir ayrım yapacak olursak:

1. Hem Tekili Hem Çoğulu Olan İsimler
2. Sadece Çoğul Formatta Kullanılan İsimler
3. Sadece Tekil Formatta Kullanılan İsimler
4. Tekili ve Çoğulu Farklı Biçimlerde Olan İsimler

olmak üzere karşımıza dört farklı sınıflandırmanın çıktığını görüyoruz. Birinci sınıflandırmayı yukarıda detaylıca irdelediğimize göre diğer sınıflandırmaların detaylarını idrak etmemiz kolaylaşacaktır.

2. SADECE ÇOĞUL FORMATTA KULLANILAN İSİMLER:

Bu Türkçede karşımıza çıkmayan ancak İngilizce bilenlerin çok rahat anlayabileceği bir kullanımdır. İngilizcede “scissors” (makas) ya da “trousers” (pantolon) gibi kelimeleri tekil olarak kullanamayız, bu gibi örnekler Sırpçada da mevcuttur.

Örnek: kola (araba – kolo: tekerlek demektir, yani kelime anlamı olarak arabaya “tekerlekler” denmektedir), vrata (kapı), farmerke (kot pantolon), vb.

3. SADECE TEKİL FORMATTA KULLANILAN İSİMLER:

Bu başlık altında incelememiz gereken iki farklı isim grubu örneği vardır: özel isim ve topluluk isimleri örnekleri. İlki olan özel isimlerin içine şehirler ve gezegenler dâhildir, yalnızca bir adet emsali olan şeyleri niteleyen isimlerin de bittabi çoğulları yoktur. İkinci isim grubu ise ayrı bir sınıflandırma grubuna aittir, bu konu anlatımı bittikten sonra detaylı olarak irdelenecektir.

Örnek: Istanbul, Beograd (Belgrad), brat (erkek kardeş, ağabey), dete (çocuk), vb.

4. TEKİLİ VE ÇOĞULU FARKLI BİÇİMDE OLAN İSİMLER

Bu başlık altında verebileceğimiz tek örnek de yine İngilizceyle ve esasen birçok Avrupa diliyle benzerlik göstermektedir.

Örnek: čovek (adam, insan) – ljudi (adamlar, insanlar) – (İngilizce: person – people) – aman ha “čoveci” falan demeyin! 🙂

En başta verdiğimiz ismin dört farklı sınıflandırmasının ilk ikisini bu şekilde tamamlamış olduk. Peki ya üçüncüsünde neler göreceğiz?

ANLAMINA GÖRE İSİMLER: 

1. Özel İsimler (Vlastite imenice): Türkçedeki tanımından hiçbir farkı yoktur. Tek olan ve bir benzeri bulunmayan varlıklara verilen isimlerdir-

Örnek: Nikola (yaygın bir erkek ismi), Srbija (Sırbistan), Jadransko more (Adriyatik Denizi), vb.

2. Cins İsimler (Zajedničke imenice): Aynı cins birçok varlığa verilen ortak isim cins isimdir.

Örnek: krevet (yatak), prozor (pencere), telefon (telefon), vb.

3. Topluluk İsimleri (Zbirne imenice): Diğer iki ayrımı kendi dilimizde görebilsek de, bu iki ayrımı tam anlamıyla göremiyoruz. Daha önce de belirttiğimiz üzere bazı isimlerin çoğulları yoktur. Tekil hâllerinin yanında bir de topluluk ismi olarak karşımıza çıkan ama yine de TEKİL olan bir diğer versiyonları mevcuttur.

Örnek: brat (erkek kardeş) – braća (kardeşler) – “braća” bir topluluk ismi olduğu için her ne kadar çoğul anlamı taşısa da DİŞİL TEKİL muamelesi görür ve buna göre isim hâli alır.

dete – deca (çocuk – çocuklar), drvo – drveća (ağaç – ağaçlar), cvet – cveća (çiçek – çiçekler), gospodin – gospoda (bay – baylar)…

4. Malzeme İsimleri (Gradivne imenice): Bu kategoride karşımıza çıkan isimlerin ortak özelliği SAYILAMIYOR oluşlarıdır (İngilizce: uncountable nouns). Genellikle “genitif” isim hâliyle kullanılma yatkınlığı gösterirler.

Örnek: voda (su), šećer (şeker), brašna (un), vb.

Diğer başlıklar altında az da olsa anlattığımız ancak etraflıca anlatıp bu defteri kapatacağımız son sınıflandırma ise YAPISINA GÖRE İSİMLER:

1. Basit / Türememiş / Kök İsimler (Neizvedene – korenske imenice): Türkçemizdeki “basit” ve “türemiş” kelimeler ayrımına benzemektedir. Herhangi bir ön ek (prefiks) ya da son ek (sufiks) almamış olan isimlerdir.

Örnek: voda (su), kuća (ev), mačka (kedi), vb.

2. Sayısal İsim / Sayı İsmi (Brojne imenice): Miktar belirten sayısal kelimelerin bir kısmı Sırpçada karşımıza isim olarak çıkar. Bunlardan biri, erkeklerin oluşturduğu bir grubu  niteleyen sayı isimleridir (dvojica, trojica, četvorica – örneğin: mi smo nas trojica / “üç kişiyiz” demektir ancak bu üç kişi de erkek olmalıdır). Bununla beraber topluluk ismi örnekleri de bu başlıkta karşımıza çıkar (četvorka, petorka – dörder, beşer mahiyetinde kullanılır).

3. Karmaşık İsimler (Složene imenice): Bu kelimeler iki kelimenin bir araya gelmesinden oluşmaktadırlar. Türkçedeki “birleşik isimler” ile bağdaşıklık gösterir.

Örnek: bubamara (buba + Mara / uğurböceği), vinograd (vino + grad – şarap evi)

4. Yarı Karmaşık İsimler (Polusložene imenice): Karmaşık kelimelerden farklı olarak baştaki kelimenin tamamı ikinci kelimeye entegre olmamıştır.

Örnek: radio-stanica (radyo istasyonu)

5. Türemiş İsimler (Izvedene imenice): Türemiş kelimeler, basit kelimelerin ön ek (prefiks) veya son ek (sufiks) almış hâlidir.

Örnek: gradić (şehircik / “ić” son eki, Türkçedeki “-cık, -cik” eklerinin karşılığıdır – , lepota (güzellik / lepo: güzel demektir – sıfattan türemiş isimdir), vb.

6. İsim Fiiller (Glagolske imenice): İsim fiiller tıpkı Türkçedeki gibi fiilden türemiş isimlerdir. “Nje” son ekiyle (sufiks) karşımıza çıkarlar.

Örnek: putovanje (seyahat – putovati: seyahat etmek), spavanje (uyku – spavati: uyumak), vb.

İsimler konusunda anlatmadığım hiçbir şey kalmadığına göre, isim hâllerini anlatmaya başlayana değin şimdilik sizlere bu notlarla kolaylıklar diliyorum! 🙂