Sırp-Hırvat Dilleri ve Varyantları

“Bir dil mi,  dört dil mi?” “Yugoslavca diye bir dil var mı, yoksa herkes Sırpça mı konuşuyor?” Birçok zaman Yugoslavlar için bile cevaplandırılması zor bir hâle gelmiş olan bu sorular, bir yandan Sırp-Hırvat dillerinin sınıflandırılma biçimlerini oluştururken, bir diğer yandan siyasî gelişmelerin kültürün biçimselliğini nasıl etkilediğini de gözler önüne sermekte.

Çoğu zaman Sırp-Hırvat dili olarak adlandırılan ve Sırpça, Hırvatça, Boşnakça ve Karadağca’yı kapsayan bu dile bazı kitleler tarafından « Yugoslavca » da denir. 87 ile başlayan dağılma süreci ve milliyetçilik etkisinde fazlasıyla kalmış olan Yugoslavya’da diller bile adeta ülkeler gibi bölünmüş, millî bir değer katmak adına kavram değişikliğine bile uğratılmıştır. Dilin yaşayan bir kavram oluşundan dolayı kaynakların taze tutulamaması bu alanda araştırma yapılmasını zorlaştırıyor gibi gözükse de, zamanla Sırp-Hırvat diline olan bakış, dilde olan değişiklikler, günlük ve siyasî hayatın dili nereye sürüklediği konusunda geniş kapsamlı bilgilere ulaşmamıza yardımcı olmakta.

Sırp-Hırvat dilinde üç varyant bulunmaktadır:

• Ekavica
• Ijekavica
• Ikavica

Kelimelerin yapılandırılış şeklinden isimlerini alan bu varyantlardan ilki olan ekavica, Sırpça’nın esas varyantıdır. Sırbistan’ın çoğunluk bölgelerinde konuşulan, eğitim dili ve resmî dil olarak kullanılan varyant budur. İkinci varyantımız olan ijekavica ise Hırvatça, Boşnakça ve Karadağca’yı kapsar. Daha yayvan ve ince seslerin daha fazla olması sebebiyetiyle duyumu daha kibar bulunan bir varyanttır. Sırbistan’ın bazı bölgeleri, Hırvatistan ve Bosna Hersek’in çoğunluk bölgelerinde konuşulan varyant budur. Son varyantımız olan ikavica ise bir varyant olarak resmiyette sadece Hırvatistan’da kabul görmekte olup Hırvatistan’ın Dalmaçya kıyılarında konuşulan yerel bir varyanttır. En nadir görülen varyant budur.

Varyantların dışında dillerin oluşumunda farklılıklar tabiî ki de mevcuttur. Sırp-Hırvat dillerinin amiyane tabirle en « ayrık otu » dili olan Karadağca, jotacija adını verdiğimiz ses olayında sınır tanımamasından kaynaklı bir aksan sivrilmesi yaşamıştır. Jotacija’nın burada bizi ilgilendiren en önemli kuralı şudur:

• d + j = đ

mlad – mlađi

Yukarıda verilen örnekteki gibi, eğer jotacija bir gramer kuralı içerisinde gerekli ise, bu tüm varyantlarda geçerliliğini sürdürmektedir.

(Yukarıdaki jotacija örneği karşılaştırma sıfatı yapmak için kullandığımız ek olan –ji eki sebebiyle ses değişimine uğramıştır. / genç – daha genç)

Ancak d ile j yalnızca gramer kuralları dolayısıyla yan yana gelmiyor. Gelin bunu varyantların içeriklerine bakarak örneklendirelim:

Burada verilmiş olan örneklerle kelime telaffuzları ve düzeninin varyantların isimlendirilmesiyle olan bağlantısını da görmüş oluyoruz. İkinci olarak örnek verdiğimiz “videla” kelimesi, “görmek” fiili olan “videti”nin geçmiş çekiminin dişil hâli. Burada aksan farkından dolayı d ile j harflerinin denk gelişi Karadağca hariç hiçbir dilde Jotacija’ya sebep olmaz.

**Karadağca her ne kadar kendine has bir aksana sahip olsa da ülkenin büyük bir çoğunluğu temiz bir ijekavica varyantıyla Sırpça konuşur.**

**Bundan dolayıdır ki, çoğu zaman üşenmekten kaynaklanan đ harfinin dj şeklinde yazımı aslında bir yazım hatasıdır ve maalesef ki çoğu Yugoslav da bunun farkında değildir.**

Umarım Balkan coğrafyasında konuşulan diller hakkındak soru işaretlerinizi giderebilmişimdir. Bir başka yazımda görüşmek üzere.